De ‘code’ van het bewustzijn

Er is weer een nieuw boek van een neurowetenschapper: ‘De code van het bewustzijn’ met de vaker gebrachte boodschap dat ons bewustzijn een hallucinatie is, een product van ons brein. Maar – dat wordt gelukkig in het artikel in de NRC wel toegegeven – het is wel meer dan de activiteit alleen van de zenuwcellen. Het is een patroon in een patroon in een patroon van hersenactiviteit. Het oude liedje van het emergente bewustzijn in een nieuw verfje, zo klinkt mij dat tenminste in de oren. Het boek is geschreven door Cyriel Pennartz, een hoogleraar in de neurowetenschap, die een van de leiders is van het Europese Human Brain Project. Van zo iemand kun je natuurlijk verwachten dat hij er sterk van overtuigd is dat een elektronische kopie van een menselijk brein bewustzijn zou moeten kunnen voortbrengen. Van een journalist verwacht ik toch wel een wat kritischer opstelling.

Als je een boodschap maar genoeg herhaalt dan gaat een aanzienlijk gedeelte van de ontvangers deze gewoon geloven. Kijk maar eens naar Donald Trump, pakweg 43% van de mannelijke inwoners van de VS geloven op dit moment dat er grootschalige stemfraude bij de presidentsverkiezingen is gepleegd. De rest is juist verbijsterd over een dergelijk geloof, aangezien dat alleen overeind kan blijven als je de feiten volstrekt negeert. Zo werkt dat blijkbaar ook met de ‘wij zijn ons brein’ boodschap. Het is een geloof. Geverifieerde feiten worden volslagen genegeerd. Hele volksstammen geloven erin. Nou mag dat natuurlijk, maar het is wel een geloof met grote consequenties voor de wetenschap, de mensheid en haar toekomst.

Een rechtszaak

Stel dat het vraagstuk van de oorsprong van het bewustzijn het onderwerp van rechtspraak zou zijn. In zo’n fictieve case wordt het bewustzijn ervan beschuldigd zich voor te doen als een objectief bestaand iets terwijl het volgens de aanklacht slechts een hallucinatie van onze neuronen is. Het bestaansrecht ervan als oorspronkelijk fenomeen is volgens die aanklacht dubieus en ongegrond. Gelukkig zijn er feiten aan te dragen, zowel voor en tegen het bewustzijn als een product van onze neuronen. Laten we het bewustzijn dus eens in de beklaagdenbank zetten, en dan de rechter vragen om op juridische wijze een uitspraak op grond van geconstateerde feiten te doen.

De aanklager:

Edelachtbare, als ik een klap op mijn hoofd krijg verlies ik mijn bewustzijn. Als ik flink wat alcohol drink dan gaat mijn bewustzijn zich minder goed gedragen. Als ik dement word en mijn hersenen worden aangetast vergeet ik wie ik ben en wie mijn echtgenoot is. Met een dosis LSD of DMT heb ik de meest fantastische hallucinaties. Dat zijn allemaal voorbeelden waarin de samenhang en/of de chemie in mijn neuronen wordt aangetast. Ik ben mijn brein. Mijn bewustzijn doet alsof het echt is, maar het is slechts een illusie.

De verdediging:

Edelachtbare, het naar voren gebrachte is volstrekt geen afdoende bewijs dat het bewustzijn door de hersenen wordt geproduceerd. De correlatie van het elektrische gedrag van neuronen met gedachten en sensaties is aangetoond maar een correlatie is geen causale relatie. Dat er doorgaans veel brandweerlieden aanwezig zijn bij een brand betekent niet dat hun gezamenlijke aanwezigheid branden veroorzaakt. Dat de hersenen een rol vervullen bij ons bewustzijn staat buiten kijf maar het is goed verdedigbaar dat de hersenen slechts een werktuig van het bewustzijn zijn om interactie te kunnen hebben met de wereld, een ontvanger dus met een geavanceerd filter. Als ik een flinke mep geef op mijn iPhone dan stopt die er ook mee, maar de inhoud die klaar stond om getoond of afgespeeld te worden is er nog steeds. Als ik een nieuwe iPhone koop en installeer dan komt die inhoud weer netjes tevoorschijn. Verder is via fMRI onderzoek aangetoond dat bij het gebruik van middelen als LSD en DMT de neuronale activiteit juist afneemt terwijl de intensiteit van de hallucinatie toeneemt. Dit weerspreekt het idee dat de hersenen die intense belevingen produceren en ondersteunt meteen de filter hypothese. Tenslotte kun je je ook afvragen wat het is dat die illusie beleeft. Die neuronen?

De aanklager:

Edelachtbare, het bewustzijn doet zich hier blijkbaar voor als iets dat buiten het fysieke lichaam bestaat en daarmee op ons onbekende wijze communiceert. Dat is gezien de huidige wetenschappelijke kennis niet mogelijk. Voor zover wij weten is er alleen maar materie en energie, en kan er alleen energieuitwisseling tussen materie plaatsvinden. Er is nog nooit een niet belichaamd bewustzijn in het laboratorium aangetoond. De Cartesiaanse dualiteit, een onstoffelijke geest in een stoffelijk lichaam, is een foute voorstelling van zaken geboren uit achterhaalde religieuze overtuigingen. Ik denk dat de ik die dat denkt een illusie is.

De verdediging:

Edelachtbare, als de aanklager denkt dat zijn denkende ik een illusie is dan vraag ik me af waarom we naar een illusie moeten luisteren. En dat iets niet in een laboratorium is aangetoond is geen bewijs van het niet bestaan van een niet belichaamd bewustzijn. Het meetinstrument dat daarvoor nodig zou zijn is er ook nog niet, voor zover bekend. De enige bekende manier om bewustzijn waar te nemen is een bewustzijn. De huidige wetenschappelijk kennis is noodzakelijkerwijs onvolledig en gebaseerd op materialistische modellen waarvan in het verleden de juistheid telkens weer bijgesteld of zelfs verworpen diende te worden. Dat energie-uitwisseling alleen tussen materie kan plaatsvinden is geen feit maar een onbewezen dogma. De kwantumfysica, de meest succesvolle fysische theorie die er momenteel is, lijkt er sterk op te wijzen – via onder andere de uitgestelde keus experimenten – dat de waarnemer het waargenomene creëert. Materie lijkt daarmee juist de illusie te worden, niet het waarnemend bewustzijn. Maar de materie zit hier nu niet in de beklaagdenbank.

Er zijn uitstekend gedocumenteerde gevallen van personen waarbij geen enkele hersenactiviteit aangetoond kon worden – vlak EEG en ECG – terwijl deze persoon de omgeving waarnam vanuit een ander gezichtspunt dan het gebruikelijke, van buiten het lichaam dus. Ter ondersteuning van deze verdediging bied ik hier een uitstekend geverifieerd dossier aan van gevallen waarbij hersenen en normale zintuiglijke waarneming niet konden functioneren maar de betreffende persoon op juistheid geverifieerde zaken helder bewust waarnam op een wijze die met een strikt materieel model van de werkelijkheid niet verklaarbaar is. Iets dat betekent dat strikt materiële theorieën beperkt zijn in hun verklarende modellen en dat het bewustzijn op het moment van hun ervaring geen product kan zijn van complexe neuronale activiteit. Een helder bewustzijn dat samengaat met een hersenschors die aantoonbaar niet meer functioneert valt niet goed te rijmen met het idee van een emergent bewustzijn.

Ook zijn er in De Lancet gevallen gepubliceerd van mensen die normaal functioneren met een gezond IQ maar ten gevolge van hydroencephalitis rondlopen met een schedel die voornamelijk gevuld is met hersenvocht. Bewustzijn kan bij deze gevallen dan moeilijk een gevolg zijn van een uiterst gecompliceerd netwerk van neuronen die met zijn allen een patroon in een patroon in een patroon voortbrengen.

Edelachtbare, ik zou hier nog aan toe willen voegen dat als ik tegen mijn huisarts ‘Ik denk dat de ik die dit denkt een illusie is‘ zou uitkramen, dat zij bezorgd een verwijsbriefje voor de psychiater zou uitschrijven en wellicht denken ‘Och, de stakker‘. Maar als een neurowetenschapper zoiets zegt dat wordt er blijkbaar ademloos door journalisten geluisterd. Blijft u alstublieft kritisch.

De aanklager:

Edelachtbare, ik hoop dat u voldoende geduld kunt oefenen in deze zaak en dus rustig afwacht totdat er een afdoende wetenschappelijk bewijs is dat aantoont dat het bewustzijn een product van de hersenen is en dus een hallucinatie. Die persoon met zo weinig neuronen had er best nog wel een aantal, zoals u aan de foto kunt zien, en blijkbaar zijn er dus niet eens veel nodig voor een intelligent bewustzijn. Dat bewijs, dat het bewustzijn een product van de neuronen is, komt er, dat verzeker ik u. Dat duurt niet lang meer. We zijn er met man en macht mee bezig. Ik doe een klemmend beroep op uw vertrouwen in de belofte van de wetenschap en haar toegewijde beoefenaars. In afwachting daarvan stel ik dat het bewustzijn op dit moment reeds de status dient te krijgen van hallucinatie. Dat verklaart namelijk, volgens onze overtuiging, de emergentie van bewustzijn uit materie en op die manier hebben we alleen materie nodig om de wereld te verklaren. Laten we de zaak alstublieft niet ingewikkelder maken dan nodig.

De verdediging:

Edelachtbare, het moge genoegzaam bekend zijn dat op dit moment elke actieve belangstelling in de wetenschap voor het bewustzijn als een zelfstandige oorspronkelijke oorzaak die niet zijn oorsprong heeft in materie, schadelijk kan zijn voor je carrière als wetenschapper, zelfs als je al een Nobelprijs had. Toch zijn er langzamerhand gelukkig genoeg wetenschappers die dit risico durven te trotseren. Hun aantal is groeiende. Ik verzoek u daarom op dit moment, niet van vage beloftes uit te gaan maar alleen van gedocumenteerde en geverifieerde feiten, al komen die niet uit laboratoria, en het bewustzijn rechtens zijn status toe te kennen van werkelijke en oorspronkelijke entiteit.

Naschrift

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat het boek van professor Pennartz niet interessant is en geen waardevolle inzichten biedt. Ik zal het zeker lezen. Maar wel kritisch.